Reportagen: Osterlia Muni
DILI (Lifaupress): Fokuoers Timor-leste kondena maka’as abuzu sexual ne’ebe akontese iha publiku liu-liu iha eskola sira. Nune’e, husu ba Autoridade Kompetente sira lori suspeitu sira ba prosesu justisa tuir lei ne’ebe vigor.

Porta vos Filomena Barros dos Reis fo sai deklarasaun ne’e durante konferensia imprensa Kinta feira (6/3/2025) iha Edifisiu Fokupers Farol, Dili.
” Timor-Leste iha nia instruments legal sira, atu asegura sidadaun feto, mane, no labarik sira bele moris livre no igual iha familia, sosiedade, komunidade liu- liu iha Eskola no Universidade sira,” Porta Voz nee dehan.
Konstituisaun RDTL iha Artigu 16 no 17, konsta Universalidade ho igualdade, hodi hatur katak, ema hotu iha direitu iha Lei nia oin hodi moris livre no igual sem iha deskriminasaun, torturasaun no violensia. Hatur ho asegura lei protesaun ba labarik oan sira.
Tuir artigu 18 hateten, labarik sira iha direitu ba protesaun espesial, husi familia, komunidade no mos Estado, liu-liu hasoru hahalok hotu hanesan la tau matan, diskriminasaun, violensia, apresaun, abuzu sexual no esplorasaun sexual.
Fokupers rekunhese, Estadu Timor – leste, mos garante hodi ratifika instrumentu internasionais sira hanesan CEDAW, Plataforma Beijing, Rezolusaun 1325 Feto Paz no Seguransa CRC ka KDL, Covention rights for children (Konvensaun direitu ba labarik) hodi proteje no asegura labarik hotu husi aktus violensia, liu-liu abuzu sexual.
“ FOKUPERS nafatin luta no halo advokasia kontra aktus violensia hasoru feto no labarik feto sira, ne’ebe sai vitima husi violensia bazeia ba jeneru,” Portavoz dehan tan.
Fokupers nia vizaun mak Feto Timor-Leste moris dame iha uma laran, Komunidade ho nasaun ne’ebé respeita igualidade jéneru. Misaun ma hapara violénsia hahu hósi individu, uma laran to’o Institusional, no movimentu hodi hakbi’it feto iha aspetu hotu-hotu ho servisu integradu.
Iha inisiu tinan 2025, total kazu neʼebé rejista iha Fokupers hamutuk 40 no sobrevivente VBJ ne’ebe sei kontinua hela iha Uma Mahon husi tinan 2024 to’o 2025, hamutuk 56.
Ne’e hatudu injustisa kontinua ho buras, autor violensia kontinua livre. Tanba konsidera katak, violensia ne’ebe sira komete ne’e simples hodi la hatur justisa ka lei ne’ebe rigorozu hodi kondena suspeitu sira.
“Eskola ho Universidade sira lolos fatin hakmatek, fatin atu kria ho produz jerasaun foun nakonu ho espiritu de sabedoria. La’os fatin ba violensia, tanba superioridade. Ezemplu mak akontesimentu fulan Fevereiro 2025, eskola sai nafatin alvu ba violensia asediu Sexual,” nia dehan.
Asaltu sexual iha Eskola Sekundaria Geral Nicolau Lobato no Eskola Sekundaria Geral 5 de Maiu, presiza ema hotu nia atensaun, liu-liu Ministeriu Edukasaun ho Ministeriu Justisa.
Ba futuru, FOKUPERS kontinua halo advokasia hodi luta kontra aktu violensia hasoru feto no labarik feto. Ezije Ministeriu Edukasaun ho seriedade aplika regras sansaun dixiplinar no haforsa prosesu investigasaun hodi prosesa lalais kazu ne’e hodi hetan justisa.
Fokupers mos husu ba Ministeriu Edukasaun atu rigor iha prosesu rekrutamentu ba Dirijente ka professor sira. “ Presiza iha atensaun maxima, hodi identifika didi’ak edukador ka profesor neʼebé servisu ho profesionalismu, dedikasaun ho respeita prinsipius no alores direitu umanu.
Husu mos ba Prezidente Komisaun Funsaun Públika, Agostinho Letencio de Jesus, atu foti asaun emediatu hasoru Direjente eskola eskola Nicolau Lobatu ho Dirijente eskola 5 de Maio, Dili, ho seriedade tuir Lei Funsaun Públika.
Iha parte seluk, apresia ba familia husi vitima nain rua hodi foti kedas asaun lori prosesu ne’e ba hato’o keixa no mos brani koalia ba publiku, ne’e exemplu diak, atu ema hotu banati tuir, katak aktu violensia ne’e krime no ema hotu iha obrigasaun hato’o keixa. (*)