Reportagen: Osterlia Muni.
BALIBO-(lifaupress): Prezidenti Da Republika, Jose Ramos Horta senti orgullu tanba dezenvolvimentu no demokrasia di’ak no buras tebes iha Timor-leste, durante era restaurasaun Indenpedensia.

“ Ita – nia demokrasia di’ak tebes tebes. Ha’u orgullu ba ida – nee. Ha’u orgullu ba midia. Ha’u orgullu ba demokrasia no ha’u orgullo ba estadu ida – nee,” Prezidenti Ramos Horta deklara ida-ne’e, durante nia diskursu ba Loron Nasional Liberdade Imprensa ba dala 3, Kinta-feira (16/10/2025) iha Balibo, munispiu Bobonaro. Iha loron hanesan, selebra mos loron masakre jornalista na’in lima husi Australia, Nova Zelandia no Inglaterra ba dala 50.
Jornalista na’in 5 ne’ebe kompostu husi Gregory Shackleton, Anthony Stewart, Gary Cunningham, Malcolm Rennie no Brian Peters, mate iha Balibo, loron 16 fulan Outubru, tinan 1975, tanba militar Indonesia mak tiru bainhira sira infiltra mai Timor-leste, antes proklamasaun Independensia Republika Demokratika Timor-leste, 28 Novembru 1975.

“ Selebrasaun tinan ne’e, mos atu fo onra ba jornalizta na’in 5 mate iha Balibo no na’in ida mate iha Dili, tanba tiru husi militar Indonezia. Ita mos la haluha durante nee Timor oan sira nee durante tinan hirak Nia laran 24 anos halo sakfrisiu boot, lakon sira Nia vida, liliu iha tinan 1999,” Presidenti Ramos Horta hateten.
Premiadu Nobel da Paz ne’e dehan, durante prosesu luta ba Independensia, iha mos involvimentu jornalista Indonesia balun. Liuhusi sira-nia koberura no publikasaun informasaun ba publiku kona-ba akontesimentu fatual iha Timor-leste, loke mundu no komunidade Internasional nia matan hodi hatene realidade no povu-nia luta ba ukun rasik aan.
“Povu Balibo ne’ebe ezisti iha 1975, nuudar autor ba protukolu jornalista sira. Balibo sai primeiru palku konflitu. Indonezia tama liuhusi Batugade, tama too Atabae,” nia dehan tan.
Nia mos rekunhese, povu hahu terus no tama iha guera sivil desde bulan AGostu 197, la’os 7 Dezembru 1975. “ Ita hatene konflitu saida? Dalaruma ita rasik maka halo, tanba koflitu hahu iha fulan Agustus 1975. Konflitu ne’e nia folin ema rihun ba rihun lakon sira-nia vida,” Prezidenti Horta reafirma.

Iha era dezenvolvimentu, Prezidenti Horta hatutan, estadu no Governu Timor-leste hatudu nafatin kumprimisiu hodi garante liberdade imprensa, hodi hatudu mos demokrasia ida buras. Tanba demokrasia iha tanba liberdade. Demokrasia la iha kunadu liberdade la iha.
Iha okaziaun ne’e, Prezidenti Horta mos kritika atuasaun Polisia ba jornalista, bainhira kobertura iha fatin publiku. “ Atua atividade jornalistika ho forsa konjunta, bainhira kobertura ema fa’an sasan iha estrada ninin, lori no halo interogasaun, la hatudu respeitu ba jornalista nudar matan, tilun no ibun ba povu.
“ Loloos jornalista mak halo interogasaun ba Polisia, la’os polisia mak halo fali interogasaun ba jornalista. Husi jornalista sira-nia hakerek, la’os buat hotu hanesan Biblia. Buat barak mos hakerek sala. La’os de’it iha Timor-leste maibe iha mundu mos hanesan,” Ramos Horta dehan tan.
Nudar sinal demokrasia, Ramos Horta dehan tan, “Diakliu Governu ida livre maske iha faillansu ba demokrasia. D’akliu Parlamentu mosu rungu ranga, duke Parlamentu sai fali arena ema hotu konkorda malu, basa liman ba lider sira. (*)


